მეორე მსოფლიო ომი (1939-1945) კაცობრიობის ისტორიაში უდიდესი და ყველაზე დამანგრეველი შეიარაღებული კონფლიქტი იყო, რომელმაც 40-დან 70 მილიონამდე ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა. ეს გლობალური კონფლიქტი ევროპაში დაიწყო და სწრაფად გავრცელდა აფრიკაში, აზიასა და წყნარი ოკეანის რეგიონში. ომში მონაწილეობდა მსოფლიოს თითქმის ყველა დიდი სახელმწიფო, რომლებიც ორ ძირითად სამხედრო ალიანსში გაწევრიანდნენ: მოკავშირეები (დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი, სსრკ, აშშ და სხვა) და ღერძის ძალები (ნაცისტური გერმანია, იტალია, იაპონია და მათი მოკავშირეები).
ამ სტატიაში განვიხილავთ მეორე მსოფლიო ომის გამომწვევ მიზეზებს, მის მთავარ მოვლენებს და შედეგებს, რომლებმაც ფუნდამენტურად შეცვალა მსოფლიო პოლიტიკური რუკა და საფუძველი ჩაუყარა თანამედროვე საერთაშორისო სისტემას.
მეორე მსოფლიო ომის დაწყების მიზეზები
2 მსოფლიო ომის ფესვები პირველ მსოფლიო ომში და მის შემდგომ პერიოდში უნდა ვეძებოთ. 1919 წელს გაფორმებული ვერსალის ხელშეკრულება გერმანიისთვის მძიმე პირობებს აწესებდა
პირველი მსოფლიო ომის შედეგები და ვერსალის ხელშეკრულება
მეორე მსოფლიო ომის ფესვები პირველ მსოფლიო ომში და მის შემდგომ პერიოდში უნდა ვეძებოთ. 1919 წელს გაფორმებული ვერსალის ხელშეკრულება გერმანიისთვის მძიმე პირობებს აწესებდა:
- მნიშვნელოვანი ტერიტორიების დაკარგვა
- უზარმაზარი რეპარაციების გადახდის ვალდებულება
- სამხედრო შეზღუდვები
- “ომის წამომწყების” იარლიყი
ამ პირობებმა გერმანიაში მძიმე ეკონომიკური კრიზისი და ეროვნული დამცირების განცდა გამოიწვია, რაც ნაციონალისტური მოძრაობების გაძლიერების ნაყოფიერ ნიადაგად იქცა.
ნაცისტური გერმანიის აღზევება
1929 წლის მსოფლიო ეკონომიკურმა კრიზისმა (“დიდი დეპრესია”) გერმანიის ისედაც მძიმე ეკონომიკური მდგომარეობა კიდევ უფრო გაამწვავა. ამ ფონზე გაძლიერდა ადოლფ ჰიტლერის ნაციონალ-სოციალისტური პარტია, რომელიც ეროვნულ აღორძინებასა და ვერსალის ხელშეკრულების გადასინჯვას პირდებოდა ხალხს. 1933 წელს ჰიტლერი გერმანიის კანცლერი გახდა და სწრაფად დაამყარა დიქტატორული რეჟიმი.
ჰიტლერის რეჟიმმა დაიწყო:
- ვერსალის ხელშეკრულების პირობების დარღვევა და გადასინჯვა
- სწრაფი გადაიარაღება
- “სასიცოცხლო სივრცის” (Lebensraum) პოლიტიკის გატარება
- ანტისემიტიზმისა და რასობრივი იდეოლოგიის
იაპონიის ექსპანსია აზიაში
პარალელურად, აზიაში იაპონია სამხედრო ექსპანსიონისტურ პოლიტიკას ატარებდა:
- 1931 წელს მანჯურიის ოკუპაცია
- 1937 წელს ჩინეთთან ომის დაწყება
- სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში გავლენის სფეროების გაფართოების მცდელობა
“დაშოშმინების პოლიტიკის” კრახი
დასავლეთ ევროპის ქვეყნები, განსაკუთრებით დიდი ბრიტანეთი და საფრანგეთი, ცდილობდნენ კონფლიქტის თავიდან აცილებას და ატარებდნენ ე.წ. “დაშოშმინების პოლიტიკას” (Appeasement), რომლის ფარგლებშიც ისინი გარკვეულ დათმობებზე მიდიოდნენ ჰიტლერთან:
- 1938 წლის მიუნხენის ხელშეკრულება, რომლითაც ჩეხოსლოვაკიის სუდეტის რეგიონი გერმანიას გადაეცა
- ავსტრიის “ანშლუსი” (შეერთება) გერმანიასთან
1939 წლის 23 აგვისტოს გერმანიასა და სსრკ-ს შორის დაიდო მოლოტოვ-რიბენტროპის პაქტი, რომელიც თავდაუსხმელობის ხელშეკრულებას და აღმოსავლეთ ევროპის გავლენის სფეროებად დაყოფას ითვალისწინებდა.
როდის დაიწყო მეორე მსოფლიო ომი
მეორე მსოფლიო ომი ოფიციალურად 1939 წლის 1 სექტემბერს დაიწყო, როდესაც გერმანიამ პოლონეთს შეუტია. ეს იყო “ელვისებური ომის” (Blitzkrieg) ტაქტიკის პირველი მასშტაბური გამოყენება, რაც გულისხმობდა სწრაფ და კოორდინირებულ შეტევას ტანკების, მექანიზებული ქვეითების და საავიაციო მხარდაჭერის გამოყენებით.
3 სექტემბერს დიდმა ბრიტანეთმა და საფრანგეთმა ომი გამოუცხადეს გერმანიას, თუმცა რეალური სამხედრო ოპერაციები დასავლეთ ფრონტზე არ დაწყებულა (“უცნაური ომი”). 17 სექტემბერს სსრკ-მ შეუტია პოლონეთს აღმოსავლეთიდან და ქვეყანა გერმანიასთან ერთად გაინაწილა.
ევროპის ოკუპაცია (1940)
1940 წლის გაზაფხულზე გერმანიამ ჯერ დანია და ნორვეგია, შემდეგ კი ბელგია, ნიდერლანდები და ლუქსემბურგი დაიპყრო. იმავე წლის ივნისში საფრანგეთიც დამარცხდა და გერმანულმა ჯარებმა პარიზი დაიკავეს. საფრანგეთის ტერიტორიის დიდი ნაწილი გერმანიის პირდაპირი ოკუპაციის ქვეშ მოექცა, ხოლო სამხრეთში შეიქმნა მარიონეტული “ვიშის რეჟიმი”.
ბრიტანეთის ბრძოლა (1940-1941)
დიდი ბრიტანეთი რჩებოდა ევროპაში ერთადერთ ძალად, რომელიც გერმანიას ეწინააღმდეგებოდა. 1940 წლის ზაფხულსა და შემოდგომაზე გერმანიის საჰაერო ძალები ცდილობდნენ ბრიტანეთის საჰაერო სივრცის დაპყრობას (“ბრიტანეთის ბრძოლა”), რაც გადამწყვეტი უნდა ყოფილიყო კუნძულზე დესანტის გადასხმისათვის. თუმცა, ბრიტანულმა ავიაციამ მოიგო ეს ბრძოლა და გერმანიის გეგმები ჩაიშალა.
სსრკ-ზე თავდასხმა
1941 წლის 22 ივნისს გერმანიამ დაარღვია მოლოტოვ-რიბენტროპის პაქტი და სსრკ-ს თავს დაესხა (“ბარბაროსას გეგმა”). გერმანული ჯარები სწრაფად წინ იწევდნენ და დიდი ტერიტორიები დაიკავეს, მაგრამ მოსკოვის აღება ვერ შეძლეს. ზამთრის დადგომამ და წითელი არმიის წინააღმდეგობამ გერმანიის წინსვლა შეაჩერა.
აშშ-ს ჩაბმა მეორე მსოფლიო ომში
1941 წლის 7 დეკემბერს იაპონიამ თავს დაესხა აშშ-ს საზღვაო ბაზას პერლ-ჰარბორში (ჰავაი), რის შემდეგაც აშშ-მ ომი გამოუცხადა იაპონიას. რამდენიმე დღის შემდეგ გერმანიამ და იტალიამ ომი გამოუცხადეს აშშ-ს. ამით კონფლიქტი ჭეშმარიტად გლობალური გახდა.
იაპონიამ სწრაფად დაიპყრო დიდი ტერიტორიები სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში:
- ფილიპინები
- მალაიზია და სინგაპური
- ინდონეზია
- ბირმა
სტალინგრადის ბრძოლა
1942 წლის ზაფხულში გერმანული ჯარები გადავიდნენ ახალ შეტევაზე აღმოსავლეთ ფრონტზე, მათი მთავარი მიზანი კავკასიის ნავთობის საბადოების ხელში ჩაგდება იყო. პარალელურად დაიწყო ბრძოლა სტალინგრადისთვის (ახლანდელი ვოლგოგრადი), რომელიც ომის ერთ-ერთ გადამწყვეტ ბრძოლად იქცა.
1942 წლის ნოემბერში წითელმა არმიამ კონტრშეტევა განახორციელა და 1943 წლის თებერვალში სტალინგრადთან გერმანული არმია ალყაში მოაქცია და გაანადგურა. ეს იყო გერმანიის პირველი დიდი მარცხი, რომელმაც ომის მიმდინარეობაში გარდატეხა შეიტანა.
1943 წლის ზაფხულში გერმანიამ კიდევ ერთი დიდი შეტევა განახორციელა კურსკის რკალზე, მაგრამ მარცხი განიცადა. ამის შემდეგ ინიციატივა საბოლოოდ წითელი არმიის ხელში გადავიდა.
ჩრდილოეთ აფრიკისა და იტალიის კამპანიები (1942-1943)
ჩრდილოეთ აფრიკაში ბრიტანეთის ჯარებმა გენერალ ბერნარდ მონტგომერის ხელმძღვანელობით 1942 წლის ოქტომბერში ელ-ალამეინის ბრძოლაში დაამარცხეს გერმანულ-იტალიური ძალები. 1942 წლის ნოემბერში ამერიკელები და ბრიტანელები გადმოსხდნენ ჩრდილოეთ აფრიკაში და 1943 წლის მაისისთვის მთლიანად გაწმინდეს ის ღერძის ძალებისგან.
1943 წლის ივლისში მოკავშირეებმა დესანტი გადასხეს სიცილიაზე და შემდეგ იტალიის მთავარ ტერიტორიაზე. ამის შედეგად მუსოლინი ჩამოაგდეს და იტალიამ კაპიტულაცია გამოაცხადა. თუმცა, გერმანელებმა იტალიის ჩრდილოეთი ნაწილი დაიკავეს და წინააღმდეგობას აგრძელებდნენ.
ომის დასასრული ევროპაში (1945)
1945 წლის დასაწყისში წითელი არმია აღმოსავლეთიდან, ხოლო დასავლეთ მოკავშირეები დასავლეთიდან შეიჭრნენ გერმანიაში. 1945 წლის აპრილში წითელმა არმიამ ბერლინი აიღო. 30 აპრილს ჰიტლერმა თვითმკვლელობით დაასრულა სიცოცხლე, ხოლო 8 მაისს გერმანიამ უპირობო კაპიტულაცია გამოაცხადა.
ომის დასასრული აზიაში (1945)
იაპონიის წინააღმდეგ ომი გაგრძელდა 1945 წლის აგვისტომდე. აშშ-ს ჯარებმა იაპონიის მიერ ოკუპირებული კუნძულების დიდი ნაწილი დაიბრუნეს, მაგრამ იაპონიის მთავარ კუნძულებზე დესანტის გადასხმა დიდ მსხვერპლთან იქნებოდა დაკავშირებული.
1945 წლის 6 და 9 აგვისტოს აშშ-მ ატომური ბომბები ჩამოაგდო ჰიროსიმასა და ნაგასაკიზე. 8 აგვისტოს სსრკ-მ ომი გამოუცხადა იაპონიას და მანჯურიაში შეიჭრა. 2 სექტემბერს იაპონიამ უპირობო კაპიტულაცია გამოაცხადა, რითაც მეორე მსოფლიო ომი ოფიციალურად დასრულდა.
მეორე მსოფლიო ომის შედეგები
მეორე მსოფლიო ომი უდიდესი კატასტროფა იყო კაცობრიობის ისტორიაში, რომელმაც:
- გამოიწვია 40-70 მილიონი ადამიანის სიკვდილი
- ჰოლოკოსტის დროს განადგურდა 6 მილიონი ებრაელი და მილიონობით სხვა უმცირესობის წარმომადგენელი
- დაანგრია უამრავი ქალაქი და ინფრასტრუქტურა
- გამოიწვია მილიონობით ადამიანის გადაადგილება და ლტოლვილთა ტალღები
პოლიტიკური შედეგები
ომის შედეგად მოხდა მსოფლიო პოლიტიკური რუკის რადიკალური ცვლილება:
- ევროპის დაყოფა ორ პოლიტიკურ-იდეოლოგიურ ბანაკად
- კოლონიური სისტემის დაშლის დაჩქარება
- ორი ზესახელმწიფოს (აშშ და სსრკ) აღზევება
- გაეროს შექმნა 1945 წელს, რომელიც მშვიდობის დაცვასა და საერთაშორისო თანამშრომლობას ისახავდა მიზნად
ნიურნბერგის პროცესები
1945-1946 წლებში ნიურნბერგში გაიმართა საერთაშორისო სამხედრო ტრიბუნალი, სადაც განიხილეს ნაცისტური გერმანიის უმაღლესი ხელმძღვანელობის საქმეები. ეს იყო პირველი შემთხვევა, როდესაც სახელმწიფოს ლიდერები სამხედრო დანაშაულებისა და ადამიანურობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულებისთვის გაასამართლეს.
მეორე მსოფლიო ომი და საქართველო
მეორე მსოფლიო ომში საქართველო, როგორც საბჭოთა კავშირის ნაწილი, აქტიურად იყო ჩართული. 1941-1945 წლებში 700,000-მდე ქართველი მოქალაქე გაიწვიეს ფრონტზე, რომელთაგან დაახლოებით 300,000 დაიღუპა. ქართველი მეომრები იბრძოდნენ ყველა მნიშვნელოვან ფრონტზე, მათ შორის მოსკოვის, სტალინგრადისა და ბერლინის ბრძოლებში. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ქართველი გენერლების წვლილი საბჭოთა არმიის წარმატებაში
საქართველოს ტერიტორია, მიუხედავად იმისა რომ უშუალოდ საბრძოლო მოქმედებები აქ არ მიმდინარეობდა, მნიშვნელოვან სტრატეგიულ როლს ასრულებდა. 1942 წელს, როდესაც გერმანული ჯარები კავკასიონის მთებს მიუახლოვდნენ, საქართველო საფრთხის წინაშე დადგა, თუმცა საბჭოთა არმიის წარმატებულმა წინააღმდეგობამ და სტალინგრადის ბრძოლაში გამარჯვებამ ეს საფრთხე აიცილა.
ომის შემდეგ, საქართველოში, ისევე როგორც საბჭოთა კავშირის სხვა რესპუბლიკებში, დაიწყო აღდგენითი სამუშაოები. ომის გამოცდილება და მსხვერპლი ღრმად აისახა ქართულ კულტურაზე – ლიტერატურაზე, კინემატოგრაფსა და სახვით ხელოვნებაზე. დღესაც, საქართველოში მრავალი მემორიალი და ძეგლი უკვდავყოფს მეორე მსოფლიო ომში დაღუპულ ქართველთა ხსოვნას.
დასკვნა
მეორე მსოფლიო ომი წარმოადგენს XX საუკუნის ყველაზე მასშტაბურ და ტრაგიკულ მოვლენას, რომელმაც ფუნდამენტურად შეცვალა მსოფლიო პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური წყობა. ის გახდა გაკვეთილი კაცობრიობისთვის იმის შესახებ, თუ რამდენად დამანგრეველი შეიძლება იყოს ექსტრემისტული იდეოლოგიები, ნაციონალიზმი და მილიტარიზმი.
მეორე მსოფლიო ომის შესწავლა და გააზრება დღესაც აქტუალურია, რადგან ის გვეხმარება გავიგოთ თანამედროვე მსოფლიოს ბევრი პრობლემისა და გამოწვევის ფესვები. ომის შედეგად შექმნილი საერთაშორისო ინსტიტუტები და პრინციპები კვლავ მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ გლობალური უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის უზრუნველყოფაში.
დღეს, როდესაც მსოფლიო კვლავ დგას მრავალი გამოწვევის წინაშე, მეორე მსოფლიო ომის ისტორია გვახსენებს დიპლომატიის, საერთაშორისო თანამშრომლობისა და კონფლიქტების მშვიდობიანი გზით გადაჭრის მნიშვნელობას.
