პირველი მსოფლიო ომი

პირველი მსოფლიო ომი (1914-1918) ერთ-ერთი ყველაზე დამანგრეველი კონფლიქტი იყო კაცობრიობის ისტორიაში, რომელმაც ფუნდამენტურად შეცვალა მსოფლიო პოლიტიკური წესრიგი და ჩამოაყალიბა XX საუკუნის შემდგომი მოვლენები. ამ გლობალურმა კონფლიქტმა, რომელსაც იმ დროს “დიდი ომი” უწოდეს, მოიცვა ევროპის უმეტესი ნაწილი და გავრცელდა აფრიკის, აზიისა და ახლო აღმოსავლეთის ტერიტორიებზეც. ომში ჩართული იყო 32-ზე მეტი სახელმწიფო, რამაც განაპირობა მისი უპრეცედენტო მასშტაბი.

ომის მთავარი მიზეზები მოიცავდა ევროპის ძალთა ბალანსის რღვევას, იმპერიალისტურ მისწრაფებებს, ნაციონალიზმის აღმავლობას და სამხედრო ალიანსების რთულ სისტემას. არქიდუკ ფრანც ფერდინანდის მკვლელობამ 1914 წლის 28 ივნისს სარაევოში გახდა ის კატალიზატორი, რომელმაც გამოიწვია ომის დაწყება, თუმცა კონფლიქტის ფესვები გაცილებით უფრო ღრმა და კომპლექსური იყო.

პირველი მსოფლიო ომი მიზეზი

XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში ევროპის სახელმწიფოებს შორის არსებობდა მნიშვნელოვანი დაძაბულობა. გერმანიის გაერთიანება 1871 წელს და მისი სწრაფი ინდუსტრიალიზაცია აღიქმებოდა საფრთხედ დიდი ბრიტანეთისა და საფრანგეთის მიერ. ამავდროულად, ავსტრია-უნგრეთის და ოსმალეთის იმპერიები ებრძოდნენ შიდა არასტაბილურობას, ხოლო რუსეთი ცდილობდა გაეფართოებინა თავისი გავლენა ბალკანეთში.

ეკონომიკური კონკურენცია ასევე მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა. დიდი ბრიტანეთი, გერმანია და საფრანგეთი შეეჯიბრებოდნენ ერთმანეთს საერთაშორისო ბაზრებისა და რესურსების მოპოვებისთვის, რამაც გაზარდა დაძაბულობა.

ფრანც ფერდინანდის მკვლელობა

1914 წლის 28 ივნისს, ავსტრია-უნგრეთის იმპერიის ტახტის მემკვიდრე, არქიდუკი ფრანც ფერდინანდი და მისი მეუღლე, სოფი, მოკლეს სარაევოში (ბოსნია) სერბი ნაციონალისტი გავრილო პრინციპის მიერ. ეს მკვლელობა გახდა უშუალო მიზეზი ომის დაწყებისა. ავსტრია-უნგრეთმა დაადანაშაულა სერბია ამ ტერორისტული აქტის ორგანიზებაში და წარუდგინა მას ულტიმატუმი. როდესაც სერბიამ უარი თქვა ულტიმატუმის ყველა პირობის მიღებაზე, ავსტრია-უნგრეთმა 28 ივლისს ომი გამოუცხადა სერბიას.

იმპერიალისტური კონკურენცია და სამხედრო ალიანსები

XIX საუკუნის ბოლოს ევროპის ძალებმა შექმნეს ორი მთავარი სამხედრო ალიანსი:

1. სამთა კავშირი (შემდგომში ცენტრალური ძალები): გერმანია, ავსტრია-უნგრეთი და იტალია (რომელიც შემდგომში გადავიდა ანტანტის მხარეს).
2. სამთა ანტანტა (შემდგომში მოკავშირეები): დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი და რუსეთი.

ეს ალიანსების სისტემა შეიქმნა ურთიერთდაცვისთვის, მაგრამ რეალურად ის გახდა “დომინოს ეფექტის” მიზეზი, როდესაც ერთი კონფლიქტის დაწყებამ გამოიწვია მთელი ევროპის ომში ჩათრევა. როდესაც რუსეთმა დაიწყო მობილიზაცია სერბიის დასაცავად, გერმანიამ ომი გამოუცხადა რუსეთს (1 აგვისტო) და შემდეგ საფრანგეთს (3 აგვისტო). გერმანიის შეჭრამ ბელგიაში, რომელიც ნეიტრალური ქვეყანა იყო, გამოიწვია დიდი ბრიტანეთის ომში ჩართვა 4 აგვისტოს.

როდის დაიწყო პირველი მსოფლიო ომი

ომის დასაწყისში გერმანიამ განახორციელა შლიფენის გეგმა, რომელიც ითვალისწინებდა საფრანგეთის სწრაფ დამარცხებას ბელგიის გავლით, სანამ რუსეთი მოასწრებდა სრულ მობილიზაციას. თუმცა, გეგმა ნაწილობრივ ჩავარდა. მარნის პირველ ბრძოლაში (5-12 სექტემბერი, 1914) ფრანგულმა და ბრიტანულმა ძალებმა შეაჩერეს გერმანული შეტევა პარიზისკენ.

აღმოსავლეთ ფრონტზე რუსეთმა უფრო სწრაფად მოახდინა მობილიზაცია, ვიდრე გერმანელები ელოდნენ, და შეიჭრა აღმოსავლეთ პრუსიაში. თუმცა, რუსები დამარცხდნენ ტანენბერგის (26-30 აგვისტო) და მაზურის ტბების ბრძოლებში (სექტემბერი, 1914).

ტრენჩის ომის დაწყება და დასავლეთის ფრონტი

1914 წლის ბოლოსთვის დასავლეთის ფრონტზე ჩამოყალიბდა სტატიკური პოზიციური ბრძოლა სანგრებში (ტრენჩებში), რომელიც გაგრძელდა თითქმის ომის ბოლომდე. სანგრების რთული სისტემა გადაჭიმული იყო ლამანშის სრუტიდან შვეიცარიის საზღვრამდე. ეს იყო უპრეცედენტო სამხედრო სიტუაცია, სადაც ორივე მხარე ცდილობდა მეორის პოზიციების გარღვევას მასიური შეტევების მეშვეობით, მაგრამ უმეტესად უშედეგოდ.

ამ პერიოდში დაიწყეს ახალი სამხედრო ტექნოლოგიების გამოყენება: ტანკები, შხამიანი გაზი, ცეცხლმტყორცნები და თვითმფრინავები. ეს ინოვაციები ზრდიდა მსხვერპლის რაოდენობას, მაგრამ იშვიათად იძლეოდა გადამწყვეტ უპირატესობას.

ვერდენისა და სომის ბრძოლები

1916 წელს მოხდა ორი ყველაზე სისხლისმღვრელი ბრძოლა დასავლეთის ფრონტზე:

ვერდენის ბრძოლა

(21 თებერვალი – 18 დეკემბერი, 1916): გერმანელებმა დაიწყეს შეტევა საფრანგეთის ვერდენის ციხესიმაგრეზე, რათა “გაეცვითათ” ფრანგული არმია. ხანგრძლივი ბრძოლის შედეგად დაიღუპა დაახლოებით 700,000 ჯარისკაცი ორივე მხრიდან, თუმცა ფრონტის ხაზი ფაქტობრივად არ შეცვლილა.

სომის ბრძოლა

(1 ივლისი – 18 ნოემბერი, 1916): მოკავშირეებმა დაიწყეს დიდი შეტევა სომის მდინარესთან, რათა შეემსუბუქებინათ წნეხი ფრანგულ ძალებზე ვერდენთან. პირველ დღეს ბრიტანეთმა დაკარგა 57,000-ზე მეტი ჯარისკაცი (მათგან 19,000 დაიღუპა) – ეს იყო ერთ დღეში ყველაზე დიდი დანაკარგი ბრიტანეთის ისტორიაში. ბრძოლა გაგრძელდა ოთხი თვის განმავლობაში და მოიტანა მცირე ტერიტორიული მოგება, მაგრამ უდიდესი მსხვერპლი – დაახლოებით 1.3 მილიონი ჯარისკაცი.

აღმოსავლეთის ფრონტი და რუსეთის რევოლუცია

აღმოსავლეთის ფრონტზე ბრძოლები უფრო მობილური იყო, ვიდრე დასავლეთში. 1915 წელს ცენტრალურმა ძალებმა მოახერხეს რუსეთის უკან დახევა პოლონეთიდან და ბალტიისპირეთიდან. თუმცა, 1916 წელს რუსეთმა განახორციელა წარმატებული ბრუსილოვის შეტევა ავსტრია-უნგრეთის წინააღმდეგ.

1 მსოფლიო ომის გახანგრძლივებამ, დიდმა დანაკარგებმა და ეკონომიკურმა სირთულეებმა გამოიწვია პოლიტიკური არასტაბილურობა რუსეთში. 1917 წლის თებერვალში (ძველი სტილით) მოხდა რევოლუცია, რომელმაც დაამხო ცარიზმი. ნოემბერში (ოქტომბერში ძველი სტილით) ბოლშევიკებმა ხელში აიღეს ძალაუფლება და დაიწყეს მოლაპარაკებები გერმანიასთან ომიდან გამოსასვლელად. ბრესტ-ლიტოვსკის ხელშეკრულება (3 მარტი, 1918) ოფიციალურად დაასრულა რუსეთის მონაწილეობა ომში.

აშშ-ის ჩართვა პირველ მსოფლიო ომში

დიდი ხნის განმავლობაში აშშ ინარჩუნებდა ნეიტრალიტეტს, თუმცა ეკონომიკურად ეხმარებოდა მოკავშირეებს. გერმანიის შეუზღუდავმა წყალქვეშა ომმა, რომელიც ემუქრებოდა ამერიკულ სავაჭრო გემებს, და “ციმმერმანის დეპეშამ” (გერმანიის შეთავაზება მექსიკისადმი აშშ-ის წინააღმდეგ ომში ჩასაბმელად) გამოიწვია აშშ-ის ომში შესვლა 6 აპრილს, 1917 წელს.

ამერიკელების ჩართვამ ომში რადიკალურად შეცვალა ძალთა ბალანსი. მათ მოიტანეს ახალი რესურსები, ჯარები და ეკონომიკური ძალა, რამაც საბოლოოდ გადაწყვიტა ომის შედეგი მოკავშირეების სასარგებლოდ.

ომის დასასრული და ვერსალის ხელშეკრულება (1918-1919)

1918 წლის გაზაფხულზე, რუსეთის გამოსვლის შემდეგ, გერმანიამ დაიწყო დიდი შეტევა დასავლეთ ფრონტზე, მაგრამ მალევე ამოიწურა. ამერიკული ჯარების ჩამოსვლამ და მოკავშირეების საპასუხო შეტევებმა აიძულა გერმანია უკან დაეხია. ავსტრია-უნგრეთის იმპერიის შიდა პრობლემებმა და ოსმალეთის იმპერიის მარცხმა ახლო აღმოსავლეთში დააჩქარა ცენტრალური ძალების კოლაფსი.

11 ნოემბერს, 1918 წელს, ხელი მოეწერა ზავს, რომელმაც დაასრულა საბრძოლო მოქმედებები. 1919 წლის ივნისში, ვერსალის ხელშეკრულებამ ოფიციალურად დაადასტურა გერმანიის დამარცხება და დააკისრა მას მძიმე სანქციები:

• გერმანიამ დაკარგა ტერიტორიების 13% (მათ შორის ელზასი და ლოთარინგია, რომლებიც დაუბრუნდა საფრანგეთს)
• სამხედრო შეზღუდვები (არმია შეიზღუდა 100,000 ჯარისკაცით, აეკრძალა სამხედრო ავიაცია და წყალქვეშა ნავები)
• დიდი რეპარაციები მოკავშირეებისთვის
• “ომის დანაშაულის მუხლი”, რომელიც აკისრებდა გერმანიას პასუხისმგებლობას ომის დაწყებაზე

პირველი მსოფლიო ომის შედეგები

პირველი მსოფლიო ომის შედეგად დაიშალა ოთხი დიდი იმპერია: გერმანიის, ავსტრია-უნგრეთის, ოსმალეთის და რუსეთის. მათ ნანგრევებზე შეიქმნა ახალი ეროვნული სახელმწიფოები: პოლონეთი, ჩეხოსლოვაკია, იუგოსლავია, ფინეთი, ესტონეთი, ლატვია, ლიტვა და სხვები. ახლო აღმოსავლეთში ყოფილი ოსმალეთის ტერიტორიები გადანაწილდა დიდი ბრიტანეთისა და საფრანგეთის მანდატებად.

ეს ცვლილებები ხშირად არ ითვალისწინებდა ეთნიკურ და რელიგიურ რეალობას, რამაც შექმნა ბევრი კონფლიქტის კერა, რომელთაგან ზოგიერთი დღემდე გრძელდება.

მსოფლიო ეკონომიკა და დეპრესია

ომმა მოიტანა უზარმაზარი ეკონომიკური ზარალი. ევროპის ქვეყნებმა დაკარგეს თავიანთი დომინანტური პოზიცია მსოფლიო ეკონომიკაში, ხოლო აშშ გახდა წამყვანი ეკონომიკური ძალა. მძიმე რეპარაციებმა და ვალებმა, საერთაშორისო ვაჭრობის დარღვევამ და სავალუტო არასტაბილურობამ ხელი შეუწყო 1929 წლის დიდი დეპრესიის დაწყებას.

ლიგა ერების შექმნა

ვერსალის ხელშეკრულების მნიშვნელოვანი ნაწილი იყო ერთა ლიგის შექმნა – პირველი საერთაშორისო ორგანიზაცია, რომლის მიზანი იყო მშვიდობის შენარჩუნება კოლექტიური უსაფრთხოების გზით. მიუხედავად იმისა, რომ ლიგა ერების ვერ აღმოჩნდა ეფექტური ახალი კონფლიქტების თავიდან აცილებაში, მან შექმნა საფუძველი მომავალი გაეროსთვის.

პირველი მსოფლიო ომის გავლენა მეორე მსოფლიო ომის დაწყებაზე

ვერსალის ხელშეკრულების პირობები, განსაკუთრებით გერმანიის მიმართ, ბევრმა გერმანელმა აღიქვა როგორც უსამართლო და დამამცირებელი. ეკონომიკურმა სირთულეებმა და ეროვნულმა დამცირებამ ხელი შეუწყო ექსტრემისტული იდეოლოგიების, განსაკუთრებით ნაციზმის აღზევებას გერმანიაში. ფაქტობრივად, პირველი მსოფლიო ომი და მისი შედეგები შეიძლება განვიხილოთ როგორც მეორე მსოფლიო ომის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი.

დასკვნა

პირველი მსოფლიო ომი, რომელიც დაიწყო მოულოდნელად და მიიჩნეოდა როგორც “ომი ომების დასასრულებლად”, აღმოჩნდა მხოლოდ პირველი გლობალური კონფლიქტი XX საუკუნის ორი მსოფლიო ომიდან. მან ფუნდამენტურად შეცვალა მსოფლიო პოლიტიკური წესრიგი, შეანელა ევროპის დომინანტობა და გახსნა გზა ახალი გეოპოლიტიკური რეალობისთვის.

ომის უპრეცედენტო სისასტიკემ და მასშტაბმა ღრმა გავლენა მოახდინა კულტურაზე, ხელოვნებაზე და საზოგადოებრივ აზროვნებაზე. “დაკარგული თაობის” ტრავმამ და იმედგაცრუებამ ასახვა ჰპოვა ლიტერატურაში, პოეზიაში და სახვით ხელოვნებაში.

პირველი მსოფლიო ომის გაკვეთილები დღესაც აქტუალურია. ის გვიჩვენებს, თუ როგორ შეიძლება კონფლიქტები გასცდეს თავდაპირველ განზრახვებს, როგორ შეიძლება ტექნოლოგიურმა ინოვაციებმა შეცვალოს ომის ხასიათი და რა მნიშვნელოვანია საერთაშორისო თანამშრომლობა მშვიდობის შესანარჩუნებლად.