თამარი, ცნობილი როგორც თამარ მეფე (დაბადებული დაახლოებით 1160 წელს, გარდაიცვალა 1213 წელს, თუმცა ზოგიერთი წყაროს მიხედვით 1210 ან 1207 წელს), იყო საქართველოს მონარქი 1184 წლიდან. იგი გახლდათ მეფე გიორგი III-ის ასული და წარმოადგენდა ბაგრატიონთა სამეფო დინასტიას. თამარს წილად ხვდა ემართა საქართველო მისი ისტორიის ოქროს ხანაში და ის გამორჩეულად წარმატებული მმართველი აღმოჩნდა.
თამარ მეფე ატარებდა შთამბეჭდავ ტიტულს: “მეფეთ მეფე და დედოფალთ დედოფალი აფხაზთა, ქართველთა, რანთა, კახთა და სომეხთა, შირვანთა და შაჰანშათა და ყოვლისა აღმოსავლეთისა და დასავლეთისა თვითმფლობელობითა მპყრობელი”.
პოლიტიკური კარიერის დასაწყისი
1179 წელს მამამისმა, მეფე გიორგი III-მ, თამარი თანამოსაყდრედ გამოაცხადა, რითაც შეამზადა იგი სამეფო ტახტის მემკვიდრეობისთვის. 1184 წელს, გიორგი III-ის გარდაცვალების შემდეგ, ქვეყანაში რთული პოლიტიკური ვითარება შეიქმნა. ფეოდალურმა არისტოკრატიამ დაიწყო აქტიური ბრძოლა დაკარგული პოლიტიკური პრივილეგიების აღსადგენად.
პირადი ცხოვრება და პოლიტიკური გამოწვევები
1185 წელს გავლენიან ფეოდალთა ჯგუფმა აიძულა თამარი, მისი სურვილის საწინააღმდეგოდ, დაქორწინებულიყო რუსი უფლისწულის, ანდრეი ბოგოლიუბსკის შვილზე იურიზე, რომელიც ქართულ ისტორიულ წყაროებში “გიორგი რუსის” სახელითაა ცნობილი. დაახლოებით ორი-ორნახევარი წლის შემდეგ თამარმა მოახერხა განქორწინება და იური საქართველოდან განდევნეს.
თამარ მეფე მეორედ დაქორწინდა დაახლოებით 1189 წელს (ზოგიერთი წყაროს მიხედვით 1187 წელს) დავით სოსლანზე, რომელთან ერთადაც წარმატებით მართავდა სამეფოს.
საქართველოს აღმავლობა
თამარის მმართველობის პერიოდში საქართველო კავკასიის რეგიონის უძლიერეს სახელმწიფოდ ჩამოყალიბდა. ისტორიკოსები განსხვავებულად აფასებენ ამ ძლიერების საფუძვლებს:
- ზოგიერთი მკვლევრის აზრით, ქვეყნის სიძლიერე არ ეფუძნებოდა შინაგან საწარმოო ძალთა განვითარებას; გაერთიანებული ფეოდალური მონარქიის ეკონომიკური სიძლიერის მთავარ წყაროს სამხედრო ნადავლი და ხარკი წარმოადგენდა, ხოლო ქვეყნის გაერთიანებას ჰქონდა ეფემერული ხასიათი.
- სხვა ისტორიკოსთა შეფასებით, გაერთიანებული საქართველოს სიძლიერე ეყრდნობოდა მყარ სოციალურ-ეკონომიკურ საფუძველს.
მნიშვნელოვანი სამხედრო წარმატებები
თამარის მეფობის პერიოდში საქართველომ რამდენიმე მნიშვნელოვანი სამხედრო გამარჯვება მოიპოვა. განსაკუთრებით აღსანიშნავია:
- 1195 წლის შამქორის ბრძოლა
- 1203 წლის ბასიანის ბრძოლა
ეს სამხედრო წარმატებები კიდევ უფრო განამტკიცებდა საქართველოს პოზიციებს რეგიონში და ხელს უწყობდა ქვეყნის პოლიტიკურ და კულტურულ აღმავლობას.
თამარ მეფის საგაეო პოლიტიკა
თამარ მეფე გულმოდგინედ ცდილობდა დიდი პაპის, დავით IV აღმაშენებლის პოლიტიკური კურსის გაგრძელებას როგორც საშინაო, ისე საგარეო ურთიერთობებში. ამ პერიოდში თურქული სახელმწიფოები მნიშვნელოვნად იყვნენ შევიწროებულნი, რამაც ისინი გაერთიანებასა და კოალიციური ლაშქრობის დაგეგმვისკენ უბიძგა. მათ დახმარებისთვის ბაღდადის ხალიფას მიმართეს, რომელიც აღმოსავლეთის მუსლიმური რელიგიის მეთაურად მიიჩნეოდა და ქრისტიანების წინააღმდეგ “მართლმორწმუნეთა დასაცავად” ყოველთვის მზადყოფნას გამოხატავდა. ხალიფამ ლაშქრობისთვის მნიშვნელოვანი ფინანსური რესურსები გამოყო.
აბუ-ბაქრმა აღმოსავლეთის თურქული ტომების დიდძალი ლაშქარი შეკრიბა და პირველი დარტყმა შირვანისკენ წარმართა. შირვანშაჰი აღსართანი და მისი სიძე ამირ-მირმანი ვერ აღმოჩნდნენ საკმარისად ძლიერნი მტრის შესაკავებლად. ვინაიდან შირვანი საქართველოს ყმადნაფიცი ქვეყანა იყო, საქართველოს მის დასაცავად გარკვეული ვალდებულებები ეკისრებოდა.
შამქორის ბრძოლა – 1195 წელი
საქართველოს სამეფო კარის გადაწყვეტილებით, მძლავრი სამხედრო ძალა შეიკრიბა. ქართველთა ლაშქარი ბრძოლისთვის შამქორისკენ გაემართა. ცხენოსანთა რაზმები მტკვრის მარჯვენა ნაპირიდან დაიძრნენ და მდინარე ხრამიდან შამქორისწყლამდე მანძილი მხოლოდ ერთ დღე-ღამეში დაფარეს. შამქორის გადამწყვეტი ბრძოლა 1195 წელს გაიმართა.
ისტორიული ქალაქი შამქორი, რომელიც მდინარე შამქორისწყლის მარცხენა ნაპირზე მდებარეობდა, მნიშვნელოვან სავაჭრო ცენტრს წარმოადგენდა. აბუ ბაქრი ქალაქში გამაგრდა, რის გამოც ქართული ლაშქრის მთავარი სამიზნე სწორედ ეს ციხე-ქალაქი გახდა. ციხესიმაგრეზე შეტევას ლაშქრის მარჯვენა ფრთა ახორციელებდა. დავით სოსლანის რაზმი რთული გზების გამო შეფერხდა, თუმცა მისმა დროულმა ჩარევამ ბრძოლის მსვლელობა არსებითად შეცვალა და საბოლოოდ გამარჯვება ქართველებს ერგოთ.
სტრატეგიული პუნქტების დაპყრობა
საქართველოს გავლენის ქვეშ მოექცა კავკასიის უმნიშვნელოვანესი სტრატეგიული პუნქტები: განძა, ანისი და კარი, რამაც თურქთა გავლენა რეგიონში მკვეთრად შეამცირა. ციხე-ქალაქი კარი განსაკუთრებული სიძლიერით გამოირჩეოდა და მთელ ამიერკავკასიაში თურქთა საიმედო დასაყრდენად ითვლებოდა. ბასილი ეზოსმოძღვრის ცნობით, “მრავლით ჟამთაგან” იბრძოდნენ კარისთვის სარგის თმოგველი, შალვა თორელი და მესხები. მათ კარის გარშემო არსებული ყველა დასახლება დაიმორჩილეს, თუმცა თავად ციხე-ქალაქის აღება ვერ შეძლეს.
თამარ მეფემ ქალაქის დასაპყრობად დავით სოსლანი გაგზავნა, თვითონ კი ჯავახეთში დაბანაკდა და იქიდან ელოდა სამხედრო ოპერაციის შედეგებს. ქართველებმა შეძლეს ციხე-ქალაქის აღება და ეს ტერიტორია უშუალოდ საქართველოს შემოუერთეს. კარის დაპყრობას უდიდესი პოლიტიკური და სტრატეგიული მნიშვნელობა ჰქონდა, რადგან იგი ანის-არზრუმის მნიშვნელოვან სავაჭრო გზაზე მდებარეობდა.
ბასიანის ბრძოლა – 1203 წელი
მუსლიმურმა სახელმწიფოებმა საქართველოს წინააღმდეგ ახალი ლაშქრობის მოწყობა გადაწყვიტეს. ამჯერად ამ სამხედრო კამპანიას სათავეში მცირე აზიის თურქული სახელმწიფო, რუმის სასულთნო ჩაუდგა. რუმის სულთანმა რუქნადინმა 400,000 მეომარი შეკრიბა.
ქართველთა სამხედრო ძალები ბასიანში დაბანაკდნენ, სადაც სულთნის ჯარი იმყოფებოდა. ბასიანის გადამწყვეტი ბრძოლა 1203 წელს გაიმართა. ხანგრძლივი ბრძოლის დროს ზაქარია გაგელს, შალვა და ივანე ახალციხელებს ცხენები დაუხოცეს, რის შემდეგაც სარდლები ბრძოლას ქვეითად აგრძელებდნენ. ამ ფაქტმა ქართველთა ლაშქარში მცირედი არეულობა გამოიწვია, თუმცა დავით სოსლანმა ბრძოლის მსვლელობისას მნიშვნელოვანი ტაქტიკური გადაჯგუფება განახორციელა – მან ცხენოსანთა რაზმი მოწინააღმდეგის ფლანგებზე შეტევისთვის მოამზადა, მარცხენა ფრთას თვითონ ჩაუდგა სათავეში, ხოლო მარჯვენაზე ზაქარია მხარგრძელი განალაგა. შეტევა ერთდროულად განხორციელდა.
დავით სოსლანის სტრატეგიამ წარმატებით იმუშავა: მტერი პანიკაში ჩავარდა და ბრძოლა ქართველების გამარჯვებით დასრულდა. ბასიანის ბრძოლაში მოპოვებულ გამარჯვებას უდიდესი პოლიტიკური მნიშვნელობა ჰქონდა – საქართველომ კიდევ უფრო განიმტკიცა თავისი პოზიციები რეგიონში და სამხრეთის საზღვრები საფუძვლიანად გაამაგრა.
საქართველოს ოქროს ხანა
პოლიტიკური წარმატების პარალელურად, ქვეყანაში შეინიშნებოდა ეკონომიკური განვითარების მაღალი დონე. სოფლის მეურნეობა განსაკუთრებით დაწინაურდა — გაყვანილი იყო სარწყავი არხები მუხრანში, სამგორში და კახეთში, რამაც ხელი შეუწყო მარცვლეული კულტურების, მევენახეობისა და მეხილეობის განვითარებას. წყლის წისქვილები აქტიურად გამოიყენებოდა, შენდებოდა საქალაქო წყალსადენებიც.
ხელოსნობა და ვაჭრობა ასევე აღმავლობას განიცდიდა. თბილისი და ქუთაისი წარმოადგენდა მნიშვნელოვან სავაჭრო ცენტრებს. განვითარებული იყო კერამიკის წარმოება, გავრცელებული იყო მოჭიქული ჭურჭლის, სპილენძისა და ძვირფასი ლითონებისგან დამზადებული ნივთების წარმოება. საქართველო ვაჭრობდა არაბეთთან, ბიზანტიასთან და სხვა მეზობელ სახელმწიფოებთან.
კულტურული და საგანმანათლებლო სფეროებიც აღმავლობას განიცდიდა. ფუნქციონირებდა სკოლები ეკლესია-მონასტრებთან, განვითარებული იყო რიტორიკული სკოლები. აკადემიებში ისწავლებოდა შვიდი ძირითადი დარგი: გრამატიკა, ფილოსოფია, რიტორიკა, არითმეტიკა, გეომეტრია, მუსიკა და ასტრონომია, ასევე, სავარაუდოდ, მედიცინაც.
ამ პერიოდში არქიტექტურა განსაკუთრებულ განვითარებას განიცდიდა. აშენდა მნიშვნელოვანი ტაძრები ახალი სტილისტური ნიშნებით — იკორთა, ბეთანია, ქვათახევი, ფიტარეთი, წუღრუღაშენი და სხვები. მნიშვნელოვანი იყო კლდეში გამოკვეთილი სამონასტრო კომპლექსი ვარძია, რომლის მშენებლობაც გიორგი III-მ დაიწყო და თამარმა დაასრულა.
ლიტერატურულ სფეროში თამარის პერიოდს უკავშირდება ქართული მწერლობის უდიდესი ძეგლი — შოთა რუსთაველის “ვეფხისტყაოსანი”.
ეს ეპოქა მართლაც იმსახურებს “ოქროს ხანის” წოდებას საქართველოს ისტორიაში, რადგან ის წარმოადგენდა მრავალმხრივი განვითარების, სტაბილურობისა და კულტურული აღმავლობის პერიოდს.
