ვეფხისტყაოსანი პროლოგი
შოთა რუსთაველი, ქართული პოეზიის უდიდესი წარმომადგენელი, თავისი გენიალური შემოქმედებით საუკუნეებს გადასწვდა. მისი უკვდავი ქმნილება “ვეფხისტყაოსანი” ქართველი ერის კულტურული მემკვიდრეობის მარგალიტია, რომელიც თაობიდან თაობას გადაეცემა როგორც სიბრძნის უშრეტი წყარო.
“ვეფხისტყაოსნის” ძირითადი თემა ამაღლებული სიყვარულია – გრძნობა, რომელიც პოემის გმირებს სულიერად აძლიერებს და აკეთილშობილებს. რუსთაველის სიტყვებით, ეს არის “საქმე საზეო, მომცემი აღმაფრენათა”. თუმცა, პოემაში სიყვარულთან ერთად ცენტრალურ ადგილს იკავებს მეგობრობის იდეა – ურთიერთობა, რომლის გარეშეც რუსთველისეული სიყვარული ვერ იარსებებდა.
განსაკუთრებით საყურადღებოა პოემის პროლოგი და ეპილოგი, რომლებიც მდიდარ ინფორმაციას გვაწვდის ავტორის შეხედულებებზე, მსოფლმხედველობასა და იმ პიროვნებებზე, ვისაც უძღვნა რუსთაველმა თავისი შედევრი.
პროლოგი იწყება ღმერთისადმი მიმართვით, რაც ბუნებრივია შუა საუკუნეების ლიტერატურული ტრადიციებისთვის. შემდეგ პოეტი წარმოგვიდგენს თამარ მეფესა და მის მეუღლეს დავით სოსლანს (“ვის შვენის, – ლომსა, – ხმარება, შუბისა ფარ-შიმშერისა”), თუმცა განსაკუთრებული სითბოთი და აღტაცებით ხოტბას ასხამს თამარს:
“თამარს ვაქებდეთ მეფესა, სისხლისა ცრემლ-დათხეული, ვთქვენი ქებანი ვისნი მე არ-ავად გამორჩეული. მელნად ვიხმარე გიშრის ტბა და კალმად მე ნა რხეული, ვინცა ისმინოს, დაესვას ლახვარი გულსა ხეული.”
საკუთარი თავის წარდგენისას რუსთაველი გულწრფელად აღიარებს თავის უიმედო სიყვარულს იმ პიროვნებისადმი, ვისაც “ჰმორჩილობს ჯარი სპათა”:
“მე, რუსთველი ხელობითა, ვიქმ საქმესა ამა დარი: ვის ჰმორჩილობს ჯარი სპათა, მისთვის ვხელობ, მისთვის მკვდარი; დავუძლურდი, მიჯნურთათვის კვლა წამალი არსით არი, ანუ მომცეს განკურნება, ანუ მიწა მე სამარი.”
პროლოგში განსაკუთრებით ღრმაა რუსთაველის მოსაზრებები პოეზიისა და პოეტის მისიის შესახებ. იგი პოეზიას (“შაირობას”) სიბრძნის დარგად მიიჩნევს, რომელსაც ორმაგი დანიშნულება აქვს – ესთეტიკური ტკბობა და სულიერი განვითარება:
“შაირობა პირველადვე სიბრძნისაა ერთი დარგი, საღმრთო, საღმრთოდ გასაგონი, მსმენელთათვის დიდი მარგი, კვლა აქაცა ეამების, ვინცა ისმენს კაცი ვარგი; გრძელი სიტყვა მოკლედ ითქმის, შაირია ამად კარგი.”
რუსთაველი ხაზს უსვამს პოეტური ოსტატობის მნიშვნელობას – ნამდვილ შემოქმედს უნდა შეეძლოს “ლექსთა გრძელთა თქმა და ხევა” და სიტყვების ისე თავისუფლად გამოყენება, როგორც კარგი მოთამაშე ჩოგანს იყენებს. განსაკუთრებულ პატივს მიაგებს ეპიკურ პოეტებს, რომლებიც “დიდ გმირობას იხმარებენ” თავიანთი შემოქმედებით.
პოეტი აკრიტიკებს იმ მეშაირეებს, რომლებსაც რითმაც და აზრიც მოსაძებნი აქვთ, მაგრამ მაინც დიდ ხელოვანებად მოაქვთ თავი:
“მოშაირე არა ჰქვიან, თუ ვინმე თქვას ერთი, ორი; თავი ყოლა ნუ ჰგონია მელექსეთა კარგთა სწორი; განაღა თქვას ერთი, ორი, უმსგავსო და შორი-შორი, მაგრა იტყვის: “ჩემი სჯობსო”, უცილობლობს ვითა ჯორი”
რუსთაველი ლირიკულ პოეტებს ადარებს ახალბედა მონადირეებს, რომლებსაც დიდ ნადირთან შებმა არ ძალუძთ:
“მეორე ლექსი ცოტაი, ნაწილი მოშაირეთა, არ ძალ-უც სრულ-ქმნა სიტყვათა, გულისა გასაგმირეთა, ვამსგავსე მშვილდი ბედითი ყმაწვილთა მონადირეთა: დიდსა ვერ მოჰკლვენ, ხელად აქვს ხოცა ნადირთა მცირეთა.”
პოეტი ახსენებს ასევე მესამე ტიპის – გასართობ, სალაღობო ლექსებს, რომლებიც სასიამოვნოა, მაგრამ ნაკლები მხატვრული ღირებულების მქონეა:
“მესამე ლექსი კარგი არს სანადიმოდ, სამღერელად, სააშიკოდ, სალაღობოდ, ამხანაგთა სათრეველად; ჩვენ მათიცა გვეამების, რაცა ოდენ თქვან ნათელად. მოშაირე არა ჰქვიან, ვერას იტყვის ვინცა გრძელად.”
პროლოგში რუსთაველი ვრცლად მსჯელობს სიყვარულის ბუნებაზე. მისი აზრით, ჭეშმარიტი მიჯნურობა ღვთაებრივი საწყისისაა და მაღალ მორალურ სტანდარტებს გულისხმობს.
მიჯნური, რუსთაველის შეხედულებით, უნდა იყოს მშვენიერი როგორც სულიერად, ისე ფიზიკურად:
“მიჯნურსა თვალად სიტურფე ჰმართებს მართ ვითა მზეობა, სიბრძნე, სიუხვე, სიმდიდრე, სიყმე და მოცალეობა, ენა, გონება, დათმობა, მძლეთა მებრძოლთა მძლეობა. ვისცა ეს სრულად არა სჭირს, აკლია მიჯნურთ ზნეობა.”
პოეტის აზრით, ნამდვილი მიჯნური უნდა იყოს ერთგული, თავმდაბალი და თავდადებული. მას უნდა შეეძლოს საკუთარი გრძნობის დაფარვა და საყვარელი ადამიანის სიშორეშიც კი სიყვარულის შენარჩუნება.
რუსთაველი მკაცრად მიჯნავს ჭეშმარიტ სიყვარულს სიძვისგან, წუთიერი ვნებისგან:
“მიჯნურობა არის ტურფა, საცოდნელად ძნელი გვარი; მიჯნურობა სხვა რამეა, არ სიძვისა დასადარი: იგი სხვაა, სიძვა სხვაა, შუა უზის დიდი ზღვარი, ნუვინ გაჰრევთ ერთმანერთსა, გესმას ჩემი ნაუბარი!”
პროლოგის დასასრულს რუსთაველი გაკვირვებას გამოთქვამს იმათ მიმართ, ვინც სიყვარულს იფერებს და ერთგულებას ვერ ინარჩუნებს:
“მიკვირს, კაცი რად იფერებს საყვარლისა სიყვარულსა: ვინცა უყვარს, რად აყივნებს მისთვის მკვდარი მისთვის წყლულსა? თუ არ უყვარს, რად არა სძულს? რად აყივნებს, რაც არ სძულსა?! ავსა კაცსა ავი სიტყვა ურჩევნია სულსა, გულსა”
ასე აყალიბებს რუსთაველი პროლოგში თავის ფილოსოფიურ შეხედულებებს პოეზიაზე, სიყვარულსა და ადამიანურ ღირებულებებზე, რითაც საფუძველს უქმნის შემდგომში გაშლილ ეპიკურ თხრობას.
